Bij ‘Lodewijk-stijl’ zou je kunnen denken aan de levensstijl van de Zonnekoning: de vrouwenverslinder die de ene na de andere maîtresse consumeerde; de veelvraat die in Versailles maaltijden van zo’n 30 gangen verorberde, de vorst die de hele Franse adel in zijn greep had… stof te over voor sappige verhalen. Maar nu gaat het, sorry sorry, even over architectuur; over de bouwstijlen genoemd naar de Franse koningen Louis XIV, Louis XV en XVI.
x
x
Lodewijk XIV (± 1700-1740)
In Amsterdam wordt, als overal elders, vanaf 1700 de onder Lodewijk XIV ontwikkelde Franse bouwstijl trouw opgevolgd. Veel gebouwen zijn van buiten nog heel sober en strak, maar als je de deur van zo’n huis opent wordt je verrast door het uitbundige stucwerk, vooral in de gang en het trappenhuis. In smalle huizen met de gang aan de linker- of rechterkant van het huis, wekken schijndeuren de suggestie dat er sprake is van een dubbel huis met een gang in het midden. Al gauw verschijnen de Lodewijk XIV-versieringen ook aan de buitenzijde.
x
x
Zwaar en pompeus
De Lodewijk XIV-stijl is zwaar, pompeus en sterk op symmetrie en ruimtelijk effect gericht. Het belangrijkste zijn de grote, zware (barokke) versieringen, zelfs op de kleinste huizen: symmetrische krullen, palmetten, voluten, vazen, kariatiden, putti en loofwerk. Meestal is de dakrand of de geveltop het overdadigst versierd, met beeldhouwwerk in de vorm van kroonlijsten, attieken (hekjes op de lijstgevels) en andere ornamenten. Het beeldhouwwerk zit vooral aan de gevel rond de deur en daarboven, soms reikend tot de dakrand, terwijl de rest niet of nauwelijks versierd is. De stoephekken steunen op zware, klassieke balusters, zuilachtige paaltjes met in- en uitgezwenkte vormen. In het interieur hebben de balkenplafonds plaats gemaakt voor stucplafonds.
In Amsterdam worden heel veel woonhuizen in Louis Quatorze-stijl gebouwd, zoals het Huis van Brienen, Herengracht 284 en magnifieke Huis De Neufville, bekend als het Huis aan de Bocht, Herengracht 475. Maar publieke gebouwen en kerken veel minder.
x
Van mannelijk naar vrouwelijk
In Frankrijk wordt de architectuur geleidelijk minder zwaar en streng. Zelfs in zijn eigen paleis in Versailles laat Lodewijk XIV sommige statige zalen opsplitsen in kamers met een huiselijkere sfeer. In plaats van marmer komen er beschilderde panelen aan de wand; en die tonen minder oorlogstaferelen en strenge Griekse helden of goden, maar huiselijke, zelfs idyllische tafereeltjes. Een overgang van mannelijk naar vrouwelijk; het is dan ook de tijd dat vrouwen in het sociale leven een steeds grotere rol spelen – denk aan de salons, waarin deftige dames intellectuelen en kunstenaars ontvangen om over politiek, kunst en literatuur te praten.
x
Lodewijk XV (± 1740-1770)
In Frankrijk ontwikkelt zich rond 1730 een nieuwe stijl: zwierig en asymmetrisch. Buiten Frankrijk wordt vaak ook gesproken over ‘Rococo’, afgeleid van het Franse woord rocaille (onregelmatige rotsen of grotten, die toen vaak in tuinen en parken aangelegd werden). Hét kenmerk van een Louis Quinze-gebouw (of meubel) is de asymmetrie van de ornamenten. Dat was in de hele Europese geschiedenis nog nooit vertoond! Men sprak in de tijd zelf van ‘modern’, ‘nieuwmodisch’ en van ‘ornamenten na den nieuwsten zwier’. Grillige, fantasierijke en organische vormen; schelpen, rotsen, waterplanten en bloemen; alles veel losser en lichter. Balustrades liefst niet recht, maar golvend uitgevoerd, siervazen op de dakrand hebben vaak een schuine bovenkant. En het zware ossenrood, donkerbruin en donkerblauw maakt plaats voor zachte pasteltinten.
x
x
De belangrijkste decoratie is de rocaille, een versiering in de vorm van een schelp, te zien bijvoorbeeld in geveltoppen of ingangspartijen. Van buiten zijn de gebouwen vaak nog tamelijk zwaar en indrukwekkend, zodat je alleen aan de versieringen kan zien dat het echt om Lodewijk XV gaat.
Ornamenten na den nieuwsten zwier…
x
De Lodewijk XV-stijl in Amsterdam
De Lodewijk XV-stijl duikt in Amsterdam rond 1740 op. Hij past bij perfect bij de toch al zwierige klokgevels in Amsterdam die ook luchtige krullen en asymmetrische Lodewijk XV-kuiven hebben. Gevels in Lodewijk XV-stijl zijn vaak versierd met vrolijk gekleurde voorstellingen. Opvallend zijn de liefelijke onderwerpen, zoals lammetjes en bloemetjes.
Net als in Frankrijk zien we in Amsterdam veel strakke en zware gebouwen die toch Lodewijk XV-krulletjes hebben. Zoals de jongensbinnenplaats van het Burgerweeshuis en de binnenplaats van de Oude Manhuispoort: ze lijken streng en klassiek, maar als je goed kijk zie je zwierige, asymmetrische krullen.
x
x
Lodewijk XVI (± 1770-1800)
De Louis Seize-stijl is een reactie op de frivole en ‘decadente’ rococo en een terugkeer naar klassieke vormen, geïnspireerd door hernieuwde interesse in de oudheid en bewondering voor het Hollands classicisme. Kenmerkend voor deze neoclassicistische stijl zijn strakke lijnen, klassieke pilasters, lijsten en frontons, vazen, kransen en strikken. De uitbundige versieringen verdwijnen en de gevels worden soberder. De rechte kroonlijst, soms met een driehoekig fronton, uitgevoerd in het vormenapparaat van het classicisme, komt weer in zwang.
Bijna alle Lodewijk XVI-huizen hebben strenge lijstgevels; zwierige hals- en klokgevels zijn uit de mode. Die lijstgevels doen kaal aan, want vergeleken bij de voorgaande periode is het aantal ornamenten sterk verminderd. Maar wie goed kijkt ziet er toch heel wat; klassieke elementen zoals guirlandes, zuilen en tympanen, maar nu strakker dan ooit maar ook nog steeds licht, elegant en fijn gedetailleerd. Net als bij de variatie aan antieke vormen in bovenlichten en stoephekken.
x
Onopvallend
Dat er in Amsterdam in de Lodewijk XVI-stijl heel weinig gebouwd is een misvatting. De sobere Lodewijk XVI huizen zijn alleen minder opvallend dan die uit eerdere periodes. En in de tweede helft 18e eeuw zijn er vooral bestaande huizen aangepast werden aan de nieuwe smaak en er veel minder helemaal nieuwe huizen gebouwd. Na 1770 wordt bijna alleen nog in de Lodewijk XVI-stijl gebouwd en verbouwd.
Tegen het einde van de 18e eeuw wordt men zich ervan bewust dat toegepaste decoraties wel op de klassieke oudheid geïnspireerd zijn, maar de soberheid en strakheid daarvan missen. In die tijd zien we de decoraties dan ook geleidelijk nog veel strenger en vaak ook veel zwaarder worden. Bovendien neemt hun aantal sterk af, niet alleen op de gevels, maar ook in de interieurs. Het eerst gebeurt dat natuurlijk weer in Frankrijk, maar later ook bij ons.
x
De gevel met zijn Korintische zuilen doet denken aan een Griekse tempel.
x
Samen op één plek in Amsterdam
De onvolprezen wandel-app J’aimsterdam leidt je naar tientallen plekken met een Frans ‘verhaal’. Ondermeer naar de Herengracht waar je ter hoogte van de burgemeesterswoning (nr. 502) een fraai kijkje hebt op drie Lodewijk-stijlen aan de overkant. Kijk en vergelijk. Van links naar rechts Herengracht 527 (in 1811 logeerde keizer Napoleon logeerde hier enkele dagen) met zijn strenge aanblik in Lodewijk XVI stijl; Herengracht 539 met zijn symmetrische gevel in Lodewijk XIV stijl ontworpen door de Franse bouwmeester Jean Coulon (leerling van de beroemde Franse architect Daniël Marot); en Herengracht 543, een vroeg voorbeeld van een zandstenen lijstgevel in Lodewijk XV stijl.
x
In een volgend artikel weer een wat sappiger verhaal… over Hortense de Beauharnais, de schoonzus van Napoleon. Dus blijf ons volgen!
